ตญฺจ สมาธิํ สมาปชฺชนฺโต ตโต วา วุฏฺฐหนฺโต สติเวปุลฺลปฺปตฺตตฺตา สโตว สมาปชฺชติ สโตว วุฏฺฐหติฯ ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสน วา สโต สมาปชฺชติ สโต วุฏฺฐหติฯ ตสฺมา ยเทตฺถ ‘‘อยํ สมาธิ ปจฺจุปฺปนฺนสุโข เจว อายติญฺจ สุขวิปาโก’’ติ เอวํ ปจฺจเวกฺขมานสฺส ปจฺจตฺตํเยว อปรปฺปจฺจยํ ญาณํ อุปฺปชฺชติ – ตํ เอกมงฺคํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ เอวมิเมหิ ปญฺจหิ ปจฺจเวกฺขณญาเณหิ อยํ สมาธิ ปญฺจญาณิโก สมฺมาสมาธิ นาม วุตฺโตติฯ

ปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนาฯ

(6.) ฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนา

[805] ฉพฺพิเธน ญาณวตฺถุนิทฺเทเส อิทฺธิวิเธ ญาณนฺติ ‘‘เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหตี’’ติอาทินยปฺปวตฺเต (ที. นิ. 1.484; ปฏิ. ม. 1.102) อิทฺธิวิเธ ญาณํฯ อิมินา อวิตกฺกาวิจารา อุเปกฺขาสหคตา รูปาวจรา พหุธาภาวาทิสาธิกา เอกจิตฺตกฺขณิกา อปฺปนาปญฺญาว กถิตาฯ โสตธาตุวิสุทฺธิยา ญาณนฺติ ทูรสนฺติกาทิเภทสทฺทารมฺมณาย ทิพฺพโสตธาตุยา ญาณํฯ อิมินาปิ อวิตกฺกาวิจารา อุเปกฺขาสหคตา รูปาวจรา ปกติโสตวิสยาตีตสทฺทารมฺมณา เอกจิตฺตกฺขณิกา อปฺปนาปญฺญาว กถิตาฯ ปรจิตฺเต ญาณนฺติ ปรสตฺตานํ จิตฺตปริจฺเฉเท ญาณํฯ อิมินาปิ ยถาวุตฺตปฺปการา ปเรสํ สราคาทิจิตฺตารมฺมณา เอกจิตฺตกฺขณิกา อปฺปนาปญฺญาว กถิตาฯ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติยา ญาณนฺติ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติสมฺปยุตฺตํ ญาณํฯ อิมินาปิ ยถาวุตฺตปฺปการา ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺธานุสฺสรณสติสมฺปยุตฺตา เอกจิตฺตกฺขณิกา อปฺปนาปญฺญาว กถิตาฯ สตฺตานํ จุตูปปาเต ญาณนฺติ สตฺตานํ จุติยญฺจ อุปปาเต จ ญาณํฯ อิมินาปิ ยถาวุตฺตปฺปการา จวนกอุปปชฺชนกานํ สตฺตานํ วณฺณธาตุอารมฺมณา เอกจิตฺตกฺขณิกา อปฺปนาปญฺญาว กถิตาฯ อาสวานํ ขเย ญาณนฺติ สจฺจปริจฺเฉทชานนญาณํฯ อิทํ โลกุตฺตรเมวฯ เสสานิ โลกิยานีติฯ

ฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนาฯ

(7.) สตฺตกนิทฺเทสาทิวณฺณนา

[806] สตฺตวิเธน ญาณวตฺถุนิทฺเทเส ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติอาทินา นเยน ปวตฺตินิวตฺติวเสน เอกาทสสุ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺเคสุ เอเกกสฺมิํ กาลตฺตยเภทโต ปจฺจเวกฺขณญาณํ วตฺวา ปุน ‘‘ยมฺปิสฺส ตํ ธมฺมฏฺฐิติญาณ’’นฺติ เอวํ ตเทว ญาณํ สงฺเขปโต ขยธมฺมตาทีหิ ปกาเรหิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ชาติปจฺจยา ชรามรณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ ญาณทฺวยํ ปจฺจุปฺปนฺนทฺธานวเสน วุตฺตํฯ อตีตมฺปิ อทฺธานํ, อนาคตมฺปิ อทฺธานนฺติ เอวํ อตีเต ญาณทฺวยํ, อนาคเต ญาณทฺวยนฺติ ฉฯ ตานิ ธมฺมฏฺฐิติญาเณน สทฺธิํ สตฺตฯ ตตฺถ ธมฺมฏฺฐิติญาณนฺติ ปจฺจยาการญาณํฯ ปจฺจยากาโร หิ ธมฺมานํ ปวตฺติฏฺฐิติการณตฺตา ธมฺมฏฺฐิตีติ วุจฺจติ; ตตฺถ ญาณํ ธมฺมฏฺฐิติญาณํฯ เอตสฺเสว ฉพฺพิธสฺส ญาณสฺเสตํ อธิวจนํฯ เอวํ เอเกกสฺมิํ องฺเค อิมานิ สตฺต สตฺต กตฺวา เอกาทสสุ องฺเคสุ สตฺตสตฺตติ โหนฺติฯ ตตฺถ ขยธมฺมนฺติ ขยคมนสภาวํฯ วยธมฺมนฺติ วยคมนสภาวํฯ วิราคธมฺมนฺติ วิรชฺชนสภาวํฯ นิโรธธมฺมนฺติ นิรุชฺฌนสภาวํฯ อิมินา กิํ กถิตํ? อปรวิปสฺสนาย ปุริมวิปสฺสนาสมฺมสนํ กถิตํฯ เตน กิํ กถิตํ โหติ? สตฺตกฺขตฺตุํ วิปสฺสนาปฏิวิปสฺสนา กถิตาฯ ปฐมญาเณน หิ สพฺพสงฺขาเร อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตาติ ทิสฺวา ตํ ญาณํ ทุติเยน ทฏฺฐุํ วฏฺฏติ, ทุติยํ ตติเยน, ตติยํ จตุตฺเถน, จตุตฺถํ ปญฺจเมน, ปญฺจมํ ฉฏฺเฐน, ฉฏฺฐํ สตฺตเมนฯ เอวํ สตฺต วิปสฺสนาปฏิวิปสฺสนา กถิตา โหนฺตีติฯ

สตฺตกนิทฺเทสวณฺณนาฯ

[807] อฏฺฐวิเธน ญาณวตฺถุนิทฺเทเส โสตาปตฺติมคฺเค ปญฺญาติ โสตาปตฺติมคฺคมฺหิ ปญฺญาฯ อิมินา สมฺปยุตฺตปญฺญาว กถิตาฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยติฯ

อฏฺฐกนิทฺเทสวณฺณนาฯ

[808] นววิเธน ญาณวตฺถุนิทฺเทเส อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีสูติ อนุปุพฺพวิหารสงฺขาตาสุ สมาปตฺตีสุฯ ตาสํ อนุปุพฺเพน อนุปฏิปาฏิยา วิหาริตพฺพฏฺเฐน อนุปุพฺพวิหารตา, สมาปชฺชิตพฺพฏฺเฐน สมาปตฺติตา ทฏฺฐพฺพาฯ

ตตฺถ ปฐมชฺฌานสมาปตฺติยา ปญฺญาติอาทโย อฏฺฐ สมฺปยุตฺตปญฺญา เวทิตพฺพา ฯ นวมา ปจฺจเวกฺขณปญฺญาฯ สา หิ นิโรธสมาปตฺติํ สนฺตโต ปณีตโต ปจฺจเวกฺขมานสฺส ปวตฺตติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘สญฺญาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติยา วุฏฺฐิตสฺส ปจฺจเวกฺขณญาณ’’นฺติฯ

นวกนิทฺเทสวณฺณนาฯ

(10.) ทสกนิทฺเทสวณฺณนา